Ślepowrony to film podejmujący temat relacji między człowiekiem a zwierzętami – oraz całą nie-ludzką naturą, którą reprezentują lasy i bagna Polski. Narracja czerpie z historii i literatury, a także dawnych tradycji i obrzędów. Przeszłość i teraźniejszość przenikają się tu w próbie odkupienia za okrucieństwa popełnione wobec zwierząt i ludzi.

Film Joanny Rajkowskiej i Roberta Yerachmiela Snidermana afirmuje komunię z istotami nie-ludzkimi, ze światem zwierząt, z naturą, której człowiek jest częścią, a nie przeciwieństwem. Ich wizja odwołuje się do posthumanizmu – nurtu filozoficznego powstałego w odpowiedzi na rozwój najnowszych technologii i odkrycia nauk biologicznych, które podważyły tradycyjne pojmowanie istoty ludzkiej ustanowione przez filozofię oświecenia. To wizja kondycji postludzkiej, która kontestuje koncepcję człowieka jako centrum wszechświata i miary wszechrzeczy. Jak pisze wybitna teoretyk Donna J. Haraway, „Ruchy na rzecz praw zwierząt nie są irracjonalnym zaprzeczeniem ludzkiej wyjątkowości; są trzeźwym rozpoznaniem powiązań, które biegną w poprzek zdyskredytowanego podziału na naturę i kulturę”.¹

Ślepowrony to także refleksja nad naturą jako niemym świadkiem historii. Bagna, z ich pożywnymi korzeniami, stały się schronieniem dla Dzidka i jego matki uciekających przed śmiercią podczas Holokaustu – podobnie jak mokradła stanowiły schronienie dla społeczności zbiegłych niewolników w obu Amerykach. Przyroda jest jednak obojętna – Dzidek musi przetrwać wśród innych żywych istot, w dziczy, gdzie po zmroku polują ślepowrony, o których mówiono, że odprowadzają zmarłych w zaświaty. Antropomorfizacja zwierząt wprowadza wątek przewodni pracy, przywołany w jej motto „Wszystkie ciała są w czymś z sobą zgodne”² (Spinoza). W Ślepowronach – refleksji nad ludzką historią i wieczną naturą – śmierć ludzi i zwierząt to jedno.

Ślepowrony to próba przełożenia ludzkiego bólu na nie-ludzki. Dzidek, ocalały na bagnach, powraca tam polować. Jego trauma przeradza się w okrucieństwo wobec innych – rodziny, którą opuszcza i zwierząt, które zabija. Film zabiera widza w stuletnią podróż przez losy dwóch rodzin, które w dramatycznych okolicznościach musiały na zawsze opuścić Warszawę. Prześladują je przekazywane z pokolenia na pokolenie traumy, zmuszając ich potomków do powrotu do lasu, w którym ta historia miała początek i podjęcia próby odkupienia przeszłości. Zjadają oni te same bagienne korzenie, które żywiły Dzidka, czyszczą rany upolowanych zwierząt i z pomocą tradycyjnej wiedzy o ziołach próbują je uzdrowić. Gdy jednak rytuał ożywiania zawodzi i staje się rytuałem grzebalnym, zdajemy sobie sprawę, że oznacza on również żałobę po ludziach. Ta kulminacyjna scena filmu ma zapowiedzi w dziejach obu rodzin – scenie mycia ciała umierającego towarzysza polowań Dzidka i pamięci masowych grobów, która prześladuje starego Zelika.

Rytuał obcowania z martwymi zwierzętami przywodzi na myśl dziady – prasłowiański obrządek, którego istotą było nawiązanie kontaktu z duszami przodków i który stał się inspiracją Dziadów Mickiewicza. W Ślepowronach rytuał zawodzi; przeszłości nie da się odkupić, nie można odzyskać jedności z nie-ludzką naturą.

Po nim jednak następuje kolejny rytuał. W ciemności nocy jesteśmy świadkami niesamowitego tańca w kręgu przemienionych: postaci ludzkich ze zwierzęcymi czaszkami, a może szkieletów zwierząt trzymających w ramionach ludzkie głowy. Przypominają one hybrydy ludzko-zwierzęce zaludniające surrealistyczne obrazy Leonory Carrington (1917-2011). Tańczą do białego śpiewu (wschodnioeuropejska ludowa technika śpiewu – śpiewokrzyk). W tańcu – poza ramami czasu – ludzkie i zwierzęce postacie Ślepowronów stają się jednością w dystopijnym, a może futurystycznym szale. W tej upiornej wizji, na mokradłach Europy Wschodniej, ciała ludzi i zwierząt jednoczą się – lecz dopiero po śmierci. „Istota bezwzględnie nieskończona jest niepodzielna” – pisał Spinoza.³

W kulturze polskiej scena onirycznego tańca w kręgu, z na wpół uśpionymi tancerzami – na wpół zanurzonymi w przeszłości i na wpół w przyszłości – budzi silne skojarzenia. Taniec Chochoła, jedna z najbardziej wizualnych scen w polskiej literaturze, pamiętna z filmowej adaptacji Andrzeja Wajdy Wesela Stanisława Wyspiańskiego, jest w pewnym sensie również opowieścią o straconym czasie. Jasiek nie zdążył zadąć w róg przed trzecim pianiem koguta i wybudzić z transu gości weselnych zaczarowanych przez Chochoła – hybrydę człowieka i nie-człowieka. Kontynuowali oni swój taniec zamiast wywołać powstanie narodowe. W Ślepowronach z kolei, jest już za późno by wskrzesić dawne rytuały zakorzenione w bliskiej relacji człowieka z naturą, zbyt późno, by położyć kres podziałowi na naturę i kulturę ustanowionemu przez zachodnie religie i filozofie. Ludzie, którzy zabijali leśne zwierzęta, teraz też już nie żyją, podczas gdy ślepowrony przyglądają się tańczącym, czekając by poprowadzić ich w zaświaty. Według Spinozy „wszystkie ciała są w czymś z sobą zgodne” – są zgodne w unicestwieniu.

System filozoficzny Spinozy ma fundamentalne znaczenie dla refleksji nad obecną kondycją człowieka. Można spekulować czy ocalenie życia ludzi i zwierząt na Ziemi byłoby możliwe gdyby jego idea radykalnego oświecenia przeważyła nad umiarkowaną wersją Kartezjusza. Bezkompromisowym twierdzeniem o jedności wszystkiego co istnieje oraz nierozróżnialności ducha i natury, Spinoza zakwestionował doktrynę Kartezjusza o dualizmie umysłu i materii. Słowa Spinozy „Bóg lub Natura” przyniosły mu opinię ateisty, a jego pogląd, że wszystko co istnieje jest częścią Boga i jest powiązane z wszelkim innym istnieniem, wpłynął na teorie ekologiczne.⁴ Kartezjański racjonalizm, oparty na idei dualizmu pomiędzy ciałem a umysłem, naturą a kulturą, zaczerpnięty z hierarchii, w której człowiek był władcą życia na ziemi, zrodził w końcu nowoczesność, z jej ideą postępu i gospodarką kapitalistyczną.

Idee Spinozy były tak niebezpieczne zarówno dla instytucji żydowskich, jak i chrześcijańskich, że portugalska kongregacja żydowska w Amsterdamie ekskomunikowała go, gdy „książę filozofów”⁵ miał zaledwie 23 lata. Samo nałożenie anatemy (cheremu) nie było niczym niezwykłym, ale tekst tej właśnie był niezwykle surowy. W Ślepowronach, wśród krzyków sów i innych nocnych odgłosów lasu ludzko-zwierzęce hybrydy tańczą do słów cheremu Spinozy: „Niech będzie przeklęty w dzień i niech będzie przeklęty w nocy; przeklęty, gdy się kładzie i gdy wstaje […]. Niech Pan nie przebaczy mu nigdy …”.⁶

Text ©2021 Monika Fabijanska

1^ Haraway, D. J., Simians, Cyborgs and Women: The Reinvention of Nature. New York, NY: Routledge, 1991, s. 152. Tłum. kurator.

2^ Spinoza, B., „Etyka”, Część II, Twierdzenie 13, Twierdzenie pomocnicze 2 w Dzieła t.1, Traktat o poprawie rozumu. Etyka. Warszawa: Dom Książki Polskiej, 1927 [dostęp: 05.08.2021]. Dostępne w https://wolnelektury.pl/katalog/lektura/spinoza-etyka.html

3^ Spinoza, B., „Etyka”, Część I, Twierdzenie 12 i 13 w Dzieła t.1, Traktat o poprawie rozumu. Etyka. Warszawa: Dom Książki Polskiej, 1927 [dostęp: 05.08.2021]. Dostępne w https://wolnelektury.pl/katalog/lektura/spinoza-etyka.html

4^ Jak pisze twórca głębokiej ekologii filozof Arne Næss: Rothenberg, D.; Naess, A., Ecology, community and lifestyle. Cambridge: Cambridge University Press, 2001, s. 10.

5^ Deleuze, G., Expressionism in Philosophy: Spinoza. New York: Zone Books, 1990, s. 11

6^Johnson, P., Historia Żydów, Kraków: Wydawnictwo Platan, 1993, s. 309

____________________________________________________________________________________________

Film Ślepowrony powstał na zamówienie festiwalu steirischer herbst w Austrii i był prezentowany jego publiczności online od 16 października do 31 grudnia 2020. Film w wersji kinowej 4K z dźwiękiem otaczającym 5.1, o czasie trwania 37 minut 18 sekund, jest animacją z wykorzystaniem marionetek postaci ludzkich, lalek zwierząt, scenografii i rekwizytów. Wszystkie sceny filmowe zostały nakręcone w lasach, bagnach i jeziorach w okolicach Nowogrodu w województwie kujawsko-pomorskim.

Autorzy

Joanna Rajkowska & Robert Yerachmiel Sniderman

Reżyseria filmu: Joanna Rajkowska

Scenariusz filmu: Robert Yerachmiel Sniderman, Joanna Rajkowska

Film wyprodukowany przez i na zamówienie festiwalu steirischer herbst ’20

Zdjęcia: Leszek Molski

Montaż: Marcelina Górka

Narrator: Matthew Daniel

Muzyka: Andrew Dixon

Muzyka do scen „Ucieczka z Warszawy”, „Zawracając czas myśliwego”, i „Ślepowrony”: Mutant Goat (Ola Kozioł, Andrew Dixon, Suavas Lewy)

Dźwięk: Ucho Studio – Konrad Błaszczyk

Marionetkarze: Andrew Dixon, Basia Ciacek, Joanna Rajkowska, Viktoriia Tofan, Marcelina Górka

Wykonanie marionetek i lalek zwierząt: Joanna Rajkowska, Lili Bargłowska, Basia Ciacek, Andrew Dixon, Viktoriia Tofan

Scenografia: Andrew Dixon, Basia Ciacek, Viktoriia Tofan

Kostiumy: Wiesława Rozwonkowska, Konrad Pietruszyński

Rekwizyty: Lili Bargłowska, Joanna Rajkowska, Konrad Pietruszyński, Viktoriia Tofan, Rosa Dixon

Ceramika: Danuta Jarecka

Kolory: Marcelina Górka

Efekty wizualne: Marcelina Górka, Adrian Pełka, Tomasz Różycki

Konsultant projektu marionetek: Basia Poczwardowska

Kierownik produkcji: Joanna Rajkowska

Wsparcie produkcyjne: filmujemy.org

Fotosy: Marek Szczepański

Producenci wykonawczy: Agnieszka Sobocińska, PADO Studio Film – Dorota Przyłubska

Cytaty w filmie pochodzą z:

Edwin Curley (tłum.), The Ethics by Benedict de Spinoza (Princeton, 1994)

H. Jacob Zimmels, Magicians, Theologians, and Doctors: Studies in Folk Medicine and Folklore as Reflected in the Rabbinical Response (Goldston, 1952)

Podziękowania dla to Theodore’a Blocka, Andrzeja Rajkowskiego, Mariusza Widlińskiego, Dori Midnight, Gunili Plank i jej matki, Adriana Shirka, Katarzyny Górskiej, Andreasa Staudingera, Uli Vonbank-Schedler, Arnolda Racka i Christiana Berga za podzielenie się wiedzą, czasem i pamięcią.

Autorzy wyrażają wdzięczność dla zespołu steirischer herbst ’20, szczególnie Ekateriny Degot, Mireli Baciak, Amelie Brandstetter i Davida Riffa.

Futro użyte w filmie pochodzi z recyklingu.

Zdjęcia zostały nakręcone w Nowogrodzie w Polsce.

Joanna Rajkowska & Robert Yerachmiel Sniderman ©2020